.
x PRZEŁOM FORDOŃSKI x

DROGOWSKAZ
PRZEŁOM FORDOŃSKI - WSTĘP
PRZEŁOM FORDOŃSKI
SKĄD SIĘ WZIĄŁ PRZEŁOM WISŁY POD FORDONEM?
PRZEŁOMY WISŁY
WĘDRÓWKA ZBOCZEM FORDOŃSKIM
Wstęp
1. "Dolinki Myślęcińskie"
2. Uroczysko "Zacisze"
3. Dolinka w linii promenady parkowej
4. Dolina Ogrodu Botanicznego (Strugi Myślęcińskiej)
5. Zespół parowów Zamczysko
6. Dolinka Czarnówczyn ze strugą
7. Parów leśny "Jastrzębie"
8. Parów Czarnówko I ze strugą
9. Parów Czarnówko II ze strugą
10. Dolina Śmierci
11. "Dolinki Fordońskie"
12. Parów "Księży Las"
13. Parów Jarużyński
14. Uroczysko "Prodnia"
15. Parowy strzeleckie
16. Parów w Gądeczu
17. Parów Chełczonka
18. Parowy w Trzęsaczu i Kozielcu
Podsumowanie Wędrówki Zboczem Fordońskim
TRZY ZBOCZA I WZGÓRZA BYDGOSKIEGO WĘZŁA WISŁY
Wstęp
1. Wzgórze Szybowników - węzeł Zbocza Fordońskiego
2. Wzgórze Bolesława Krzywoustego - węzeł Zbocza Łęgnowskiego
3. Wzgórze Dębowe - węzeł Zbocza Mariańskiego


PRZEŁOM FORDOŃSKI

.
(kliknij, aby powiększyć)
lokalizacja Przełomu Fordońskiego na tle dolnego biegu Wisły
Zakole Wisły dotykające granic Bydgoszczy przechodzi od Fordonu w kolejną atrakcyjną formę krajobrazową. Po przyjęciu z lewej strony Brdy, Wisła opuszcza Pradolinę Toruńsko-Eberswaldzką i wpływa do Doliny Dolnej Wisły. Rzeka gwałtownie zawraca, zmieniając kierunek z zachodniego na północno-wschodni.

W tym miejscu Wisła rozpoczyna ok. 7-kilometrowy odcinek stosunkowo wąskiego wcięcia w wysoczyzny Pojezierza Pomorskiego i Chełmińskiego. Jest to tzw. PRZEŁOM FORDOŃSKI.

Jest to unikalne w kraju miejsce:
zachodniej kulminacji Wisły,
zwrotu Wisły ku Bałtykowi,
początku wcięcia w wysoczyzny pojezierzy.

Deniwelacje zboczy przekraczają 60 m, a sama dolina jest stosunkowo wąska - najwęższa na całym odcinku Doliny Dolnej Wisły, a nawet odcinka niżowego od Puław po Bałtyk.
(kliknij, aby powiększyć)
Przełom Fordoński na mapie Friedricha Leopolda von Schröttera z 1796-1802 r. (Wisła roztokowa - przed regulacją)
Zaznaczono zbocza wysoczyzn rozcięte przez dolinę Wisły:
Pojezierze Pomorskie
(mezoregion: Wysoczyzna Świecka, krawędź 67-68 m ponad poziom Wisły)
Pojezierza Wielkopolskie
(mezoregion: Pojezierze Chełmińskie, krawędź 55-58 m ponad poziom Wisły)
Pojezierza Wielkopolskie
(mezoregion: Kotlina Toruńska, krawędź wysokiej terasy glacjalnej, 30-40 m ponad poziom Wisły)


Szerokość doliny zwęża się tu odpowiednio od 4 km w Fordonie do 2,5 km na wysokości Jarużyna, a następnie rozszerza się w basen o szer. 8 km na odcinku Unisław-Chełmno.

Pod Fordonem dolina obramowana jest przez strome zbocza znajdujące się pod ochroną Parku Krajobrazowego:
Zbocze Mariańskie, wschodnie, wznoszące się 55-58 m nad poziom rzeki.
Zbocze Fordońskie, zachodnie, wznoszące się 67-68 m nad poziom Wisły.

Prawą krawędź porasta grąd, chroniony we fragmencie w rezerwacie przyrody "Las Mariański" oraz na dalszym odcinku lasy mieszane. Lewa krawędź jest częściowo zalesiona, zaś w większej części odkryta, stanowi doskonały punkt obserwacyjny. Zbocza przecinają liczne jary, wąwozy i parowy, nierzadko odwadniane przez cieki wodne. "Dolinki Fordońskie" na zboczu zachodnim, planuje się objąć ochroną w rezerwacie częściowym.

Najlepsze punkty obserwacyjne stanowią zachodnie wzgórza doliny, poczynając od Czarnej Góry (Szybowników) górującej nad Fordonem, po staropolskie grodzisko w Strzelcach (zobacz w dziale BYDGOSKIE GRODZISKA). Jednak najwęższy fragment doliny można obserwować ze wzgórza jarużyńskiego nieopodal uroczyska "Prodnia".

Ze wspomnianych wzgórz rozpościera się uroczy widok na dolinę obramowaną zalesionymi zboczami, wśród których widoczne są wieże pałacu Mostowskich i kościoła w Ostromecku.

Na 120-kilometrowym odcinku od przełomu pod Fordonem po Nowe, gdzie zaczyna się delta, znajduje się objęta Parkiem Krajobrazowym Dolina Dolnej Wisły. Przełom Fordoński - "brama Dolnej Wisły", może aspirować na pewno do miana jej bardzo atrakcyjnych krajobrazowo fragmentów.

W dalszym biegu Dolina powiększa swą szerokość, chociaż ma nadal charakter przełomowy. Szczególnie malownicze są wzniesienia znajdujące się bezpośrednio nad nurtem rzeki. Można je spotkać m.in. w bydgoskim Wyszogrodzie, Kozielcu, Świeciu (Góry Diabelce, Góry Wiąskie, Czarcie Góry), Grudziądzu (Góry Łosiowe), Nowem.

Główne walory Doliny to: urzekające, podgórskie krajobrazy, bogata roślinność, obecność dzikich zwierząt, liczne rezerwaty przyrody, średniowieczne grodziska, walory etnograficzne, budownictwo mennonitów, regionalne potrawy.

Jest to ważny obszar turystyczny dla Bydgoszczy, bardzo bliski, lecz jeszcze za mało znany i doceniony.

Park Krajobrazowy Doliny Wisły zajmuje 9% powierzchni miasta - głównie północne zbocze wysoczyzny od Piasków po Mariampol. Walory krajobrazowe tych terenów w obrębie Bydgoszczy przypominają panoramy charakterystyczne dla Dolnej Wisły.

Część chronionego zbocza z systemem wcięć, dolinek i parowów, znajduje się na terenie Leśnego Parku Kultury i Wypoczynku w Myślęcinku. To największy park miejski w Polsce (830 ha), centrum ekologiczno-rekreacyjne Bydgoszczy. "Dolinki Myślęcińskie", które stanowią integralną część zbocza na terenie Parku, planuje się objąć ochroną w rezerwacie częściowym, a Ogród Botaniczny ustanowić użytkiem ekologicznym.
Widoki Przełomu Fordońskiego:
(kliknij, aby powiększyć)
Widok jesienią z Jarużyna
(kliknij, aby powiększyć)
Widok z uroczyska "Prodnia"


SKĄD SIĘ WZIĄŁ PRZEŁOM WISŁY POD FORDONEM?

.
(kliknij, aby powiększyć)
widok z Jarużyna
Kilkanaście tysięcy lat temu, gdy czoło lodowca znajdowało się na północnych terenach Polski - na Pomorzu, wody roztopowe spływające z północy dolinami dzisiejszych rzek: Skrwy, Drwęcy, Brdy, Wdy, Gwdy, mieszały się z wodami płynącymi z południa tworząc ogromny nurt Prawisły, żłobiący pradolinę wielokilometrowej szerokości od Warszawy do Morza Północnego.

Około 12 tysięcy lat temu, po cofnięciu lodowca ku północy, nastąpiło ważne wydarzenie. Strumień z okolic Chełmna zerodował powstałe wały morenowe, a w powstałe obniżenie skierowały się stopniowo ogromne wody prarzeki.

W ten sposób wielka rzeka opuściła nagle potężną Pradolinę Toruńsko-Eberswaldzką i skierowała się w rynnę jednego z dopływów, które uprzednio zasilało Prawisłę wodami roztopowymi z północnego-wschodu. Obecna Dolina Fordońska jest więc przekształconą dolinką dawnej nienazwanej rzeki z czasów regresji lodowca skandynawskiego.
(kliknij, aby powiększyć)
Wisła wpływająca do Doliny Dolnej Wisły


W ciągu tysięcy lat po tym wydarzeniu, rzeka pogłębiła dolinę przynajmniej o 20 m, wykształciła system teras i basenów, podcięła miejscami zbocza, tworząc urwiste brzegi. Natomiast martwa pradolina na odcinku na zachód od Bydgoszczy uległa zatorfieniu i zabagnieniu. Na odcinku od Jachcic po Brdyujście, w głęboką pradolinę wtoczyła się rzeka Brda, intensywnie żłobiąc system teras rzecznych o wyrazistych krawędziach, urozmaicających dzisiaj krajobraz Bydgoszczy.

W ten sposób przełom Wisły stał się kluczowym wydarzeniem kształtującym geomorfologię Bydgoszczy i okolic. Co więcej, lokalizacja Bydgoszczy w dzisiejszym miejscu ma głębokie uzasadnienie w warunkach, jakie zgotował przełom Wisły.

To tutaj, gdzie Brda traciła impet i rozgałęziała się na kilka odnóg, istniał bród na rzece. Od zachodu komunikację utrudniały nadnoteckie bagna, od wschodu bagna nadbrdziańskie. Jeszcze w Czersku, tuż obok Brdyujścia istniał kolejny bród na rzece, którym podróżni kierowali się w stronę Wyszogrodu. Jednak to wyspa na Brdzie przy przeprawie poniżej Jachcic stała się zalążkiem późniejszej Bydgoszczy.

Co by było gdyby?

Interesującym wydaje się dokonanie dywagacji, co byłoby, gdyby przełom Wisły nie dokonał się bądź jego forma uległa zmianie. Od tego zależała rzeźba terenu okolic dzisiejszej Bydgoszczy, a nawet fizyczne istnienie tego miasta w określonym miejscu i czasie.

1. Wisła nie skierowałaby swego nurtu na północ
(kliknij, aby powiększyć)
Bydgoszcz nie istniałaby w obecnym miejscu, gdyż tędy właśnie przebiegałby nurt Wisły.

Koryto Wisły, dzisiaj około półkilometrowej szerokości zajmowałoby teren Starego Miasta i Śródmieścia, a wody płynęłyby na zachód wzdłuż pradoliny Noteci, aż do Odry.

Oczywiście gród mógłby powstać na wysokiej terasie Szwederowa, ponad doliną rzeki. Niedaleko, w Jachcicach wody Brdy wpadałyby do Wisły. Pod Fordonem natomiast do Wisły uchodziłaby rzeka na wzór Drwęcy pod Toruniem.
2. Przełom Wisły ku Bałtykowi w innym miejscu
(kliknij, aby powiększyć)
(kliknij, aby powiększyć)
Wyobraźmy sobie, że Wisła zamiast pod Fordonem, skierowałaby się ku Bałtykowi w innym miejscu - wykorzystując rynny rzeczne. Kandydatkami są doliny rzek Pomorza: Drwęcy, Brdy, może Gwdy? W każdym razie istnienie Bydgoszczy w obecnym miejscu byłoby zagrożone. Przełom Wisły doliną Drwęcy pod Toruniem, sprawiłby że Toruń upodobniłby się położeniem do dzisiejszej Bydgoszczy, a Bydgoszcz do Nakła.


PRZEŁOMY WISŁY

.
(kliknij, aby powiększyć)
Przełomy Wisły w Polsce
Przełom fordoński nie jest jedynym w Polsce. Co więcej - jest stosunkowo mało znany, jako element Przełomu Pomorskiego. W biegu Wisły można wyróżnić trzy główne odcinki przełomowe: Jurajski przez Bramę Krakowską, Małopolski na odcinku środkowym oraz Pomorski w biegu dolnym.

Przełom Jurajski (krakowski)

Pod Krakowem, w obrębie Bramy Krakowskiej, Wisła tworzy epigenetyczny przełom przez wapienie jurajskie. Rzeka zajmuje rów tektoniczny - zwężenie pasa obniżeń podkarpackich pomiędzy Kotliną Oświęcimską a Sandomierską o długości 40 km i szerokości do 6 km.

Na południu ograniczony jest progiem Pogórza Karpackiego, od północy zrębowym wzniesieniem Garbu Tenczyńskiego.

Szczególnie malowniczy jest odcinek Wisły od Opactwa Tynieckiego po bulwary Wisły u stóp Zamku Wawelskiego. Rzeka wypreparowała na tym odcinku dolinę w wapieniach górnej kredy i w marglach kredowych.

Góry Pieprzowe

W okolicach Sandomierza Wisła płynie bezpośrednio pod południowo-wschodnią krawędzią Wyżyny Sandomierskiej. Rzeka podcina południowo-wschodnią krawędź wyżyny z odsłaniającymi się łupkami kambryjskimi. Są to tzw. Góry Pieprzowe wznoszące się około 50 m ponad dnem doliny. Utwory kambryjskie są tu przykryte osadami lodowcowymi i lessem. Natomiast prawy brzeg jest niski, zabagniony.

Przełom Małopolski (Środkowy)

Rozpoczyna się poniżej Zawichostu, a kończy w Puławach. Ma około 80 km długości oraz od 1,5 do 10 km szerokości. Na tym odcinku Wisła jest nieuregulowana, przez co zachowała dawny rozlewiskowy charakter.

Wisła płynie między wyżynami Kielecko-Sandomierską a Lubelską. W miejscu tym można zauważyć dość strome, wymodelowane w warstwach okresu kredowego zbocza doliny wznoszące się 60-80 m ponad poziomem rzeki.

Wyróżnia się trzy odcinki przełomowe: od Zawichostu do Solca nad Wisłą, od Solca do Kazimierza Dolnego, od Kazimierza Dolnego do Puław.
Najwęższy (około 1,5 m.) i zarazem najgłębszy jest trzeci odcinek doliny - szczególnie w rejonie Kazimierza Dolnego. Na zboczach skarpy wiślanej występują kamieniołomy.

Liczne wąwozy stwarzają urozmaicone ukształtowanie powierzchni.
Przełomowy odcinek Wisły między Janowcem, Kazimierzem i Bochotnicą wchodzi w skład Kazimierskiego Parku Krajobrazowego. W pobliżu znajduja się zabytki architektury: spichlerze zbożowe, bogate kamienice mieszczańskie oraz ruiny zamków w ww. miastach.
Poniżej Puław Wisła opuszcza pas wyżyn i wpływa na Niziny Środkowopolskie.

Przełomowa Dolina Dolnej Wisły

Mijając Bydgoszcz, Wisła wpływa do Doliny Dolnej Wisły zmieniając kierunek na północno-wschodni, a od Grudziądza na północny. Na tym 120-kilometrowym odcinku rzeka przełamuje się przez Pojezierze Południowobałtyckie. Dolina Dolnej Wisły obejmuje: Dolinę Fordońską, Kotlinę Grudziądzką i Dolinę Kwidzyńską. Wysokość zboczy doliny wynosi od 50 do 60 m. Jest to wynikiem bocznej erozji meandrów Wisły.

Charakterystycznym elementem doliny dolnej Wisły są kotlinowate rozszerzenia - baseny: Unisławski, Chełmiński i Grudziądzki oraz rozdzielające je zwężenia. Wśród nich wyróżnia się tzw. fordoński przełom Wisły oraz odcinek na wysokości tzw. Gór Łosiowych (na północ od Grudziądza), gdzie szerokość doliny wynosi odpowiednio: 3 i 5 km. Szerokość doliny w basenach osiąga 6 - 10 km. Strefa zboczowa doliny Wisły jest rzadko spotykanym za Niżu obszarem tak dużych kontrastów hipsometrycznych i morfologicznych. Wysokości względne dochodzą tu nawet do 70 m, a spadki ponad 50'. Strefa zboczowa rozcięta jest siecią dolinek erozyjnych i wąwozów różnej długości, często odwadnianych niewielkimi strumieniami.

Od Bydgoszczy do Nowego na odcinku ok. 100 km, dolina Wisły jest chroniona w Zespole Parków Krajobrazowych Chełmińskim i Nadwiślańskim.


WWW.WYSZOGROD.BYDGOSZCZ.PL, Webmaster: Artur Lion

.